Wyjątkowa kolekcja ikon kreteńskich w Arsenale

Ikony dla wielu stanowią jeden z najatrakcyjniejszych działów sztuki. Tajemnica, mistycyzm i cały ceremoniał pisania ikon kusi powaga i majestatem. Tym bardziej cieszy fakt, że obecnie mamy nieczęstą okazję podziwiania ich w większej niż zazwyczaj dostępnej w Polsce ilości – na wystawie zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Krakowie w Arsenale Muzeum Książąt Czartoryskich.

Prezentowane dzieła pochodzą z kolekcji Emiliosa Velimezisa (1902-1946), uformowanej w pierwszej połowie XX w. Większość stanowią ikony greckie, namalowane na Krecie w XV i XVI w. Kreta była wówczas ostatnim wielkim ośrodkiem malarskim rozwijającym się po upadku Cesarstwa Bizantyńskiego w 1453 r. Wynikające wpływy z panującej nad nią wówczas Wenecji, ujawniają przenikanie się tradycyjnej ikonografii ortodoksyjnej z motywami ikonografii zachodniej. To z kolei wpłynęło na charakterystyczny styl malarstwa pobizantyńskiego. Niektóre z przedstawianych ikon zdradzają rozwiązania ściśle związane ze sztuką okresu Paleologów – ostatniej dynastii bizantyńskiej. Cechuje je dynamika i duchowa ekspresja, upodobanie do iluzjonizmu, wartości emocjonalnych. Przedstawieni święci odziani są w rozwiane szaty, ich ciała poddają się intensywnemu gestowi, w tle pojawiają się spiętrzone formy architektoniczne lub „uciekającego” w górę pejzażu. Inne stosują środki formalne zbliżone do malarstwa szkół włoskich. Sztandarowym tutaj przykładem i najcenniejszym dziełem kolekcji jest Pietá anielska Domenikosa Theotokopoulosa, czyli znanego El Greca. Artysta ten pochodził z Kandii (stolicy Krety, dzisiejszy Iraklion). Opuścił ją udając się do Wenecji, gdzie został uczniem Tycjana. Tworzył także w Hiszpanii. Mistycyzm przeplata się u niego z cechami manieryzmu – nienaturalnie wydłużonymi sylwetkami i skrótami perspektywy, „fluorescencyjnymi” kolorami. Duchowość i pewna drapieżność buduje klimat jego obrazów.
Przenikanie się wpływów było naturalne w przypadku migracji artystów kreteńskich do Wenecji i innych części Europy, szczególnie obszarów Grecji i Bałkanów. Kandia przeżywała wówczas odrodzenie sztuki późnobizantyńskiej, zdobywając w XV i XVI w. dominację tzw. szkoły kreteńskiej w malarstwie wymienionych obszarów. Tym samym ugruntowywała trwałość zasad estetycznych typowych dla ostatniej fazy sztuki bizantyńskiej okresu Paleologów.
Na ekspozycję widza wprowadza zaaranżowany ikonostas typu bałkańskiego. Składa się on z rzędu dolnego – ikon tzw. namiestnych lub królewskich, oraz rzędu górnego, tworzącego przedstawienie Deesis – ukazanie Chrystusa w towarzystwie modlących się Marii i Jana Chrzciciela.
Wystawa prezentuje również ikony maryjne, związane ze szczególnym kultem jej postaci w Bizancjum. Niektóre z nich ukazują temat Zaśnięcia (czyli gr. Koimesis), szczególnie popularny w sztuce Paleologów. Obejrzeć można też ikony o tematyce chrystologicznej, związanej z wątkami pasyjnymi. Uwagę zwraca różnorodność przedstawień Marii z Jezusem, oraz szereg wizerunków świętych, świadczących o ich kulcie wśród chrześcijan. Całość dopełniają wzorniki malarskie i srebrne przedmioty liturgiczne.

Kolekcja pokazywana była wcześniej w British Library w Londynie (2006), następnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu (2006/2007), a ostatnio w Pergamon Museum w Berlinie. Teraz zawitała do Krakowa.



Powrót